Today I heard about a grand wedding of an Indian tycoon (Ambani's son) from a friend of mine, and he showed me some videos of it too. He said famous and powerful people from around the world have been invited to it, and the cost of the event was going to be several Billions (of Indian Rupees or USD, I don't know). If you think about it, India is a country with a higher population of substandard living conditions. There are innocent and miserable children who are forced to work for a mere subsistence, being deprived of education, health facilities, and food and water. I remember a movie based on a true story in which Akshey Kumar was playing the leading role where he makes sanitary towels (pads) for poor women who could not afford it. In such a country, a single wedding event spends billions of money. What a crappy world we are living! You could imagine how much wealth this family has amassed. On the other, this "mental disease" of exorbitant spending must be highly we
වෙළඳපොල
වෙළඳපොලක් (market) යනු
ගැනුම්කරු (buyer) හා විකුනුම්කරු (seller) එකිනෙකට මුන ගැසෙන ස්ථානය හෙවත් ගනුදෙනු සිදුවන
ස්ථානයයි. ඉස්සර එය අවශ්‍යයෙන්ම යම් භූමි ප්‍රදේශයක පවතින්නක් විය (ඔබේ ප්‍රදේශයේ
ඉරිද පොල වගේ). එහෙත් තාක්ෂණයේ දියුනුව නිසා (විශේෂයෙන් අන්තර්ජාල හා සන්නිවේදනයේ
දියුනුව), අද වන විට භෞමික වෙළඳපොලට අමතරව විද්‍යුත් අවකාශ තුලද වෙළඳපොලවල් පවතී
(ඊබේ, ඇලි එක්ස්ප්‍රෙස්, ඇමසන් වැනි). අප මේ කතා කරමින් සිටින කොටස් වෙළඳපොලද
(stock market හෝ
stock exchange) යනු එක්තරා
විදියක වෙළඳ පොලක් තමයි. ඒ ගැන තරමක් විස්තරාත්මකව දැන් සොයා බලමු.
ප්‍රාග්ධනය,
ණයහිමියන්, හා කොටස්
සාමාන්‍ය (ඉරිද) පොලේ වෙළඳාම් වන්නේ එලවලු පලතුරු
වැනි ආහාරනෙ. එහෙත් කොටස් වෙළඳ පොලක මූලිකවම වෙළඳාම් වන්නේ කොටස් (shares) වේ.
කොටස්
යනු ව්‍යාපාර සම්බන්ද සංකල්පයකි. එය කෙටියෙන් මෙලෙස තේරුම් ගත හැකියි. ඕනෑම ව්‍යාපාරයක්
කිරීමේදී ඒ සඳහා සුලු හෝ අතිදැවැන්ත හෝ මූලික වියදමක්/යෙදවුමක් දැරිය යුතු
වෙනවානෙ. එම මූලික යෙදවුම ප්‍රාග්ධනය (capital)
කියා පවසනවා. එම ප්‍රාග්ධනය සපයන අය තමයි එම ව්‍යාපාරයේ
අයිතිකරුවන් බවට පත් වන්නේ. එය ඉතා පැහැදිලි සරල දෙයක්නෙ. ඉතිං, ව්‍යාපාරයක සිදුවන
ලාභ අලාභ සියල්ල භුක්ති විඳින්නේ අයිතිකරුවන් විසිනි.
ආයතනයකට
මූලික යෙදවුම් සපයා ගත හැකි තවත් ක්‍රමයක් නම්, පිටස්තරයන්ගෙන් (හිතමිතුරන්ගෙන්, “පොලී
මුදලාලිගෙන්”, බැංකුවලින්, ලීසිං ආයතනවලින්, ආදිය) ණය මුදල්/භාණ්ඩ සපයා ගැනීමයි.
මෙවිට, එම ණයහිමියන් ව්‍යාපාරයේ අයිතිකරුවන් බවට පත් නොවේ. එනිසා ව්‍යාපාරයක පවතින
ලාභ අලාභ ණයහිමියන්ට අදාල නැත. ඒ වෙනුවට ණයහිමියන්ට පොලියක් (interest) ලබා දිය යුතු වේ. කොටස් ගැන කතා
කිරීමේදී අපට ණයහිමියන් (හා ඔවුන්ගෙන ගත්තු ණය) අදාල නැත.
ව්‍යාපාරයකට
යෙද වූ මුලු ප්‍රාග්ධනය ගෙන, එය කුඩා කොටස්වලට සාමාන්‍යයෙන් බෙදනවා. උදාහරණයක්
ලෙස, මා විසින් රුපියල් ලක්ෂ 5ක්ද, ඔබ විසින් තවත් ලක්ෂ 5ක්ද යොදා ව්‍යාපාරයක්
පටන් ගත්තේ යැයි සිතමු. එවිට මුලු ප්‍රාග්ධනය වන්නේ ලක්ෂ 10කි. දැන් එම ලක්ෂ 10
කොටස් ලක්ෂයකට බෙදමු. එවිට එක කොටසක වටිනාකම රුපියල් 10කි. එලෙසම, අප එම ලක්ෂ 10ක
ප්‍රාග්ධනය කොටස් 1000කට බෙදුවේ නම්, දැන් එක් කොටසක වටිනාකම වනුයේ රුපියල් 1000කි.
අන්න ඒ විදියට ඔබට පහසුවෙන්ම කොටසක වටිනාකම සෙවිය හැකියි (ප්‍රාග්ධනය බෙදන කොටස්
ගණන අනුව). කොටස් වෙළඳපොලක “කොටස්” ලෙස හඳුන්වන්නේ මෙලෙස ප්‍රාග්ධනය බෙදනු ලබන
කොටස්ම තමයි.
ලාභාංශ
ව්‍යාපාරයක
ප්‍රාග්ධනය එලෙස කොටස්වලට බෙදීමේ වාසි ඇත. එනම්, පහසුවෙන්ම දැන් එක් එක්
අයිතිකරුවන් යෙදූ ප්‍රාග්ධන ප්‍රමාණයන් කොටස් වශයෙන් දැක්විය හැකිය. ඉහත උදාහරණයම
ගතහොත්, මා හා ඔබ ලක්ෂ 5 බැඟින් යෙදවූ ව්‍යාපාරයේ කොටස් 1000 ක් පවතී නම්, මගේ
හිමිකාරිත්වය කොටස් 500කි (එක් කොටසක වටිනාකම රුපියල් 1000ක් නිසා, මගේ අයිතියේ
වටිනාකම රුපියල් ශතවලින් 500 x
1000 = රුපියල් 500,000 කි). ඔබගේ
හිමිකාරිත්වයද කොටස් 500කි.
ඉතිං,
ව්‍යාපාරයක අයිතිකරුවන් වෙනවා යනු එම ව්‍යාපාරයේ කොටස් හිමි කර ගන්නවා යන්නයි.
එනිසා, එම අයිතිකරුවන් කොටස්හිමියන් (shareholders) ලෙස හඳුන්වනවා. කොටස් 1000ක්
තිබෙන ව්‍යාපාරයක, ඔබ සතු කොටස් ගණන 100ක් නම්, ඉන් කියන්නේ ඔබ සතු අයිතිය
100/1000 = 1/10 කි; එනම් 10%කි. එලෙස ඉතා පහසුවෙන්ම තමන්ගේ අයිතිය ගැන කොටස්
ඔස්සේ ප්‍රකාශ කළ හැකිය.
එවිතරක්ද
නොවේ, ව්‍යාපාරයේ ලාභ බෙදන විටද කොටස් පාදක කරගෙන එම ලාභය ප්‍රකාශ කළ හැකිය. සාමාන්‍යයෙන්
අප පුරුදුව සිටින්නේ ලාභය ප්‍රතිශත ලෙස දක්වන්නනෙ. ඒ කියන්නේ මා හා ඔබ සම සමව
ආයෝජනය කර ඇති බැවින්, ලාභය (හා අලාභය පවා) බෙදිය යුත්තේ 50% බැඟින්නෙ. ඒ අනුව ගිය
මාස 12 තුල අපගේ ව්‍යාපාරය ලැබූ ලාභය ලක්ෂයක් නම්, මට ඉන් 50%ක් හෙවත් රුපියල්
50,000ක් ලැබිය යුතුය.
මෙලස
එක එක්කෙනාට ලැබෙන ලාභ ප්‍රමාණයන් ගණනය කිරීමට වඩා පහසු ක්‍රමයක් වන්නේ, කොටස් මත
ලාභය ප්‍රකාශ කිරීමයි. උදාහරණයක් ලෙස, කොටසක වටිනාකම රුපියල් 100ක් වන යම් ව්‍යාපාරයක
ලාභය බෙදීම ප්‍රකාශ කර ඇත්තේ කොටසකට රුපියල් 5 බැඟින් කියා නම්, ඉන් කියන්නේ ඔබ
සතුව එක් කොටසක් තිබේ නම්, ඔබට ලාභය ලෙස රුපියල් 5ක් ලැබෙන බවයි. ඔබට කොටස් 1000ක්
තිබේ නම්, ඔබට ලාභය ලෙස 5x1000 = රුපියල් 5000ක් ලැබේවි. මෙලෙස ලැබෙන ලාභ කොටස ලාභාංශය
(dividend) ලෙස හඳුන්වනවා. ඒ අනුව, ඔබට රුපියල් 5000ක් ලෙස යම් ලාභ ප්‍රමාණයන්
ලැබුණේ නම්, එය ඔබගේ ලාභාංශයයි.
ව්‍යාපාරවලදී
හැමවිටම ලාභය/ලාභාංශය/ලාභ ප්‍රතිශතය පවසන්නේ මාස 12ක හෙවත් වසරක කාල පර්ච්ඡේදයක්
සඳහාය. බැංකුවල පොලිය පවසන්නෙත් එලෙසය. එහෙත් ඔබේ ගමේ සිටින පොලී මුදලාලි
පොලිය පවසන්නේ මාසයකටයි. උදාහරණයක් ලෙස,
බැංකුවකින් 12%ක පොලී අනුපාතයකට රුපියල් 100,000 ක ණයක් ගත්තේ නම්, එම ණය මුදල
සඳහා වසරටම ඔබ පොලිය වශයෙන් ගෙවනු ඇත්තේ රුපියල් 12,000කි. එවිට මාසයකට පොලිය 12,000/12
= රුපියල් 1000කි. එහෙත් 6%ක පොලියට එම මුදලම ඔබ පොලී මුදලාලිගෙන් ගත් විට, ඔබ එක්
මසකට පොලිය වශයෙන් රුපියල් 6000ක්ම ගෙවනු ඇත. එවිට වසරකට පොලිය 6000 x 12 = රුපියල් 72,000 කි. උපන්දා සිට පොලී මුදලාලිගෙන් ණයට ගන්නා බොහෝ දෙනෙකුට පුදුමෙට මෙන් මෙම
වෙනස නොපෙනේ.
ව්‍යාපාර, සමාගම්, හා ලැයිස්තුගත
සමාගම්
යම්
රටක් තුල විවිධ ආකාරයේ ව්‍යාපාර තිබෙන අතර, එම රට තුල පවතින නීතිවලින් ඒවා පාලනය
කෙරේ. ඒ අනුව ලංකාව තුල දැනට පවතින ව්‍යාපාර විවිධ ආකාරවලින් බෙදිය හැකිය. කේවල
ස්වාමි ව්‍යාපාර හෙවත් තනි ව්‍යාපාර, හවුල් ව්‍යාපාර, සමාගම්, දෙපාර්තමේන්තු,
සංස්ථා, මණ්ඩල ආදි ලෙස විවිධ නාමකරණයන් (ආයතනික ව්‍යුහයන්) යටතේ ඒවා ඔබ ඕනෑ තරම්
අසා ඇති. මේ විවිධාකාර ආයතනික ව්‍යුහයන් අතරින් කොටස් වෙළඳපොල ගැන කතා කිරීමේදී
වැදගත් වන්නේ සමාගම් (company) වේ.
සමාගම්ද
රටේ නීතිය අනුව පෞද්ගලික සමාගම් (private
companies), පොදු සමාගම් (public limited) ලෙස මූලික වර්ග දෙකකි. ඇත්තටම, ඉහත කතා කළ “කොටස්” යන සංකල්පය අදාල වන්නේ සමාගම් සඳහාය (හවුල්
ව්‍යාපාර, තනි ව්‍යාපාර, ආදියට එම සංකල්පය අදාල නොවේ). මෙම ව්‍යාපාරික ව්‍යුහයන්
ගැන ඉතා සවිස්තරාත්මකව කතා කිරීමට කරුණු ඇතත්, මෙම ලිපිය සඳහා එතරම් එම තොරතුරු
වැදගත් නොවේ (නමුත් ව්‍යාපාර කරන හෝ ආරම්භ කරන අයට එම තොරතුරු වැදගත් වේවි). කොටස්
වෙළඳපොල ගැන ඉගෙන ගැනීමේදී ඔබ දැන සිටිය යුත්තේ කොටස් වෙළඳපොල තුලට පිවිසිය හැක්කේ
පොදු සමාගම්වලට පමණක් බවයි.
එලෙස
යම් පොදු සමාගමක් කොටස් වෙළඳපොලට පිවිසිය පසු එම සමාගම නිකංම පොදු සමාගමක් යන නමින්
නොව “ලැයිස්තුගත පොදු සමාගම” (Public
Listed Company)
ලෙස නව නාමකරණයකට ලක් වේ. ඒ විතරක්ද නොවේ, මෙතෙක් කල් තමන්
භාවිතා කළ ABC Limited වැනි නම වෙනුවට ABC PLC
යනුවෙන් නම පවා වෙනස් වේ. ඔබ පාරේ යන විට හෝ පත්තර කියවන විට හොඳින් බලන්න බැංකුවල
නම් දක්වා තිබෙන්නේ කෙලෙසද කියා. ඔබ යම් ආයතනයක නමක් PLC ලෙස
ඉවර වෙනවා දකී නම්, ඒ කියන්නේ එම ආයතනය කොටස් වෙළඳපොල තුල තිබෙන ආයතනයක් බවයි.
සුරැකුම්පත් හා විනිමය කොමිෂන්
සභාව
ඉහත
විස්තර කළ ආකාරයට පොදු සමාගමක් කොටස් වෙළඳපොලට ඇතුලු වීමට අවසර ගත යුතුයි. ඒ සඳහා
රටේ නීතියෙන් ඇති කර තිබෙන (ස්වාධීන) රාජ්‍ය ආයතනයක් වන සුරැකුම්පත් හා විනිමය
කොමිෂන් සභාවෙන් (Securities
and Exchange Commission – SEC) අවසර
ගත යුතුය. ඔවුන් ඒ සඳහා ඉදිරිපත් කර තිබෙන පොදු කොන්දේසි සමූහයක් අදාල පොදු සමාගම්
විසින් සපුරාලිය යුතු වේ. එලෙස කොන්දේසි සපුරා මේ වන විට ලංකාවේ කොටස් වෙළඳපොලට සමාගම්
හාරපන්සියක් පමණ ඇතුලු වී ඇත.
යම්
යම් හේතු (කොන්දේසි කැඩීම වැනි) නිසා අවශ්‍ය නම් දැනට කොටස් වෙළඳපොල තුල සිටින
සමාගම් ඉන් ඉවත් කිරීමටද බලය SEC
එකට ඇත. මීට අමතරව, කොටස් වෙළඳපොල පිළිබඳ සියලුම නියාමනයන් (regulation)
සිදු කරන්නේද SEC එක විසිනි. එය හරියට ලංකාවේ විශ්ව විද්‍යාල
නියාමනය කිරීමට තිබෙන විශ්ව විද්‍යාල ප්‍රතිපාදන
කොමිෂම වැනිය.
කොටස් වෙළදපොල
ඒ
අනුව කොටස් වෙළඳපොලක් යනු ලැයිස්තුගත පොදු සමාගම්වල කොටස් විකුණන වෙළඳපොලකි. දැන්
ගැටලුව වන්නේ සමාගම් තමන්ගේ කොටස් එලෙස විකුණන්නේ ඇයිද යන්නයි. ඔබ දන්නවා ඕනෑම ව්‍යාපාරයක්
පුලුල් කිරීමට මුදල් අවශ්‍යයි. අලුතින් ශාකා ඇති කිරීමට, ව්‍යාපාරික ක්ෂේත්‍රය
පුලුල් කිරීමට, නිෂ්පාදනය වැඩි කිරීමට ආදි ලෙස මේ සෑම කටයුත්තකටම මුදල් අවශ්‍ය වේ.
ඉතිං, එම අවශ්‍ය මුදල් දැනට සිටින අයිතිකරුවන් (කොටස්හිමියන්) විසින්ම සපයනවා නම්
ගැටලුවක් නැත. එහෙත් බොහෝවිට එය කළ නොහැකිය. එවිට ගත හැකි පියවරවල් දෙකක් ඇත.
එක්
පියවරක් නම්, ණයට ගැනීමයි. ණයට ගත් විට ණය හා පොලී ගෙවීමටද සිදු වේ. එය වගකීමකි
(liability). පොලිය එතරම්
විශාල නොවේ නම්, ඇත්තටම ආයතන ඒ සඳහා පෙළඹේ. එහෙත් ඉතා අධික පොලී අනුපාත තිබෙන විට
ව්‍යාපාර ඒ සඳහා මැලිකමක් දක්වයි. ලාභ වුවත් පාඩු වුවත් ව්‍යාපාරයට නිතිපතා එම
වාරික හා පොලී ගෙවීමට සිදු වේ. ආයතනයට ඒවා ගෙවිය නොහැකි තත්වයක් ඇති වන විට, එම ව්‍යාපාරය
වසා දමා (ඊට ඈවර කරනවා - wind up යැයි
කියනවා), එම ව්‍යාපාරය සතු වත්කම් විකුණා හෝ එම ණය පියවිය යුතුය. එය විශාල
අවදානමකි.
අනෙක්
ක්‍රමය නම්, නව අයිතිකරුවන් (එනම්, ආයෝජකයන් - investors) ව්‍යාපාරය තුලට ගෙන
ඒමයි. එවිට එම ආයෝජකයන් ලබා දෙන මුදල්වලින් ව්‍යාපාරික අවශ්‍යතා ඉටු කර ගත හැකියි.
අයිතිකරුවන් බවට පත් වීමේදී ඔවුන් සපයන අරමුදල්වලට පොලී ගෙවීමට අවශ්‍ය නොවේ. ඒ
වෙනුවට පෙර අප දැනගත් ලාභාංශ ගෙවිය යුතුය. පාඩු වුවොත්, එම පාඩුද දරා ගැනීමට සිදු
වේ. එනිසා ව්‍යාපාරය අවසන් කිරීමට (ඈවර කිරීමට - winding up) අවශ්‍ය නොවේ.
ඉතිං,
කොටස් වෙළඳපොලෙන් සිදු කරන්නේ එලෙස ව්‍යාපාරයකට අවශ්‍ය අරමුදල් සපයා දීම තමයි
(එනම් අලුත් ආයෝජකයන් මුන ගැස්සීමයි). යම් සමාගමකට ව්‍යාපාරය පුලුල් කිරීමට
රුපියල් කෝටි 10ක් අවශ්‍ය වන්නේ නම්, SEC
ගෙන් අවසරද ගෙන කොටස්වෙළඳ පොලට පිවිසේ. එවිට, පෙර කියූ ලෙසට, එම
රුපියල් කෝටි 10ක වටිනාකම කොටස් කර, එම කොටස් “පොලේ” විකුණයි. උදාහරණයක් ලෙස,
රුපියල් කෝටි 10, එක් කොටසක් රුපියල් 10 බැඟින් වන කොටස් (shares) කෝටියක් කොටස්
වෙළඳපොලේ විකුණයි. එවිට, කොටස් (“බඩු”) ගැනීමට සිටින කොටස්
වෙළඳපොලේ ආයෝජකයන් එම කොටස් මිලට ගනී. කොටස් වෙළඳපොල ගැන ඉතාම සරල චිත්‍රය එයයි.
දැන් ඒ ගැන තවදුරටත් සොයා බලමු.